Gabriel García Márquez – Resumen Latinoamericano
(Primeira parte do artigo que aparecera en Proceso, 24 de xullo de 1978)
Aquela noite, primeira do Bloqueo, había en Cuba 482. 560 automóbiles, 343.300 refrixeradores, 549.700 receptores de radio, 303.500 televisores, 352.900 ferros eléctricos, 286.400 ventiladores, 41.800 lavadoras automáticas, 3.510. 000 reloxos de pulseira, 63 locomotoras e 12 barcos mercantes. Todo iso, agás os reloxos de pulso que eran suízos, fora feito nos EUA.
Ao parecer, había de pasar un certo tempo antes de a maioría dos cubanos se decataren do que representaban na súa vida aqueles números mortais. Desde o punto de vista da produción, Cuba comprendeu de arrebato con que non era un país distinto, senón unha península comercial dos Estados Unidos.
Ademais de que a industria do azucre e o tabaco dependían por completo dos consorcios ianquis, todo o que se consumía na Illa era fabricado polos Estados Unidos, xa fóra no seu propio territorio ou en Cuba. Habana e dous ou tres cidades máis do interior respipraban fartura e felicidade, pero de feito non había nada que non fose alleo, desde os cepillos de dentes até os hoteis de vinte pisos de vidro no Malecón.
Cuba importaba dos EUA case 30.000 artigos, tanto necesarios como prescindíbeis para a vida cotiá. E os mellores clientes daquel mercado de ilusións eran os mesmos turistas que chegaban no Ferry boat de West Palm Beach e polo Sea Train de Nova Orleans, pois tamén eles preferían comprar sen impostos os artigos importados da súa propia terra.
As papaias creoulas, que sorprenderan a Cristóbal Colón na súa primeira viaxe, vendíanse nas tendas refrixeradas coa etiqueta amarela dos cultivadores das Bahamas. Os ovos artificiais que as amas de casa desprezaban pola súa xema esvaida e o seu sabor de farmacia, tiñan impreso na casca o selo de fábrica dos granxeiros de Carolina do Norte, pero algúns adegueiros agudos lavábanos con disolvente e os enzoufaban de caca de galiña para vendelos máis caros, coma se fosen creoulos de verdade.
Non había sector do consumo que non fose dependente dos Estados Unidos. As poucas fábricas de manufacturas que foran instaladas en Cuba para servirse da man de obra barata, estaban montadas con maquinaria anticuada de segunda man. Os técnicos mellor cualificados eran norteamericanos, e a maioría dos escasos técnicos cubanos abrazaban as ofertas insuperábeis dos seus patróns estranxeiros e marchaban con eles para os Estados Unidos.
Tamén non había armacéns de repostos, pois a industria ilusoria de Cuba sabía que e a peza máis difícil chegaba no seguinte avión sen impostos nin demoras de aduana, desde 90 millas, só con facer unha chamada telefónica.
Malia a situación de dependencia, os habitantes das cidades continuaban gastando arreo cando xa o Bloqueo era unha realidade estarrecedora. Inclusive cubanos que estaban dispostos a morrer pola Revolución, e algúns que morreron de feito por ela, seguían consumindo cun alborozo infantil. Máis aínda: as primeiras medidas da Revolución aumentaran de inmediato o poder de compra das clases máis pobres, e estas non tiñan entón outra noción da felicidade que o pracer simple de consumir.
Moitos soños aprazados durante media vida e aínda durante vidas enteiras, realizábanse de arrebato. Só que as cousas que se esgotaban no mercado non eran repostas de inmediato, e algunhas non serían repostas en moitos anos, de modo que os armacéns ateigados do mes anterior quedaban sen remedio nos puros ósos.
Cuba foi por aqueles anos iniciais o reino da improvisación e a desorde. A falta dunha nova moral -que aínda haberá tardar moito tempo para formarse na conciencia da poboación- o machismo Caribe atopara unha razón de ser naquel estado xeral de emerxencia.
O sentimento nacional estaba tan arreitado con aquel refacho de vento da novidade e a autonomía, e, ao mesmo tempo, as ameazas da reacción indignada eran tan verdadeiras e inminentes, que moita xente confundía unha cousa coa outra e parecía pensar que até a escaseza de leite podía resolverse a tiros. A impresión de pachanga fenomenal que transmitía a Cuba daquela época entre os visitantes estranxeiros, tiña un fundamento verídico na realidade e no espírito dos cubanos, mai era unha borracheira inxenua na beira da desfeita.
A principios de 1961, regresaba eu a La Habana por segunda vez, na miña condición de correspondente errante de Prensa Latina, e o primeiro que me chamou a atención foi que o aspecto visibel do país tiña cambiado moi pouco, pero que en cambio a tensión social empezaba a ser insostíbel. Voara desde Santiago até La Habana nunha espléndida tarde de marzo, observando pola xanela os campos milagrosos daquela patria sen ríos, as aldeas poeirentas, as enseadas ocultas, e a todo o longo do traxecto percibira sinais de guerra.
Grandes cruces vermellas dentro de círculos brancos foran pintadas nos teitos dos hospitais para polos a salvo de bombardeos previsibles. Tamén nas escolas, os templos e os asilos de anciáns puxéronse sinais similares. Nos aeroportos civís de Santiago e Camagüey había canóns antiaéreos da Segunda Guerra Mundial disimulados con lonas de camións de carga e as costas estaban patrulladas por lanchas rápidas que foran de recreo e pasaran a impedir desembarcos.
Víanse darredor sabotaxes recentes: canavais calcinados con bombas incendiarias por avións enviados desde Miami, ruínas de fabricas dinamitadas pola resistencia interna, campamentos militares improvisados en zonas difíciles onde empezaban a operar con armamento moderno e excelentes recursos loxísticos os primeiros grupos hostís á Revolución.
No aeroporto da Habana, onde eran evidentes os esforzos por que non se notase o ambiente de guerra, había un letreiro xigantesco dun extremo ao outro da soleira principal: Cuba, territorio libre de América. En lugar dos barbudos de antes, a vixilancia estaba a cargo de milicianos moi novos con uniforme verde oliveira, entre eles algunhas mulleres, e as súas armas eran aínda as dos vellos arsenais da ditadura. Naquela altura non había outras.
O primeiro armamento moderno que logrou comprar a Revolución, a pesar das presións contrarias dos Estados Unidos, chegara de Bélxica o 4 de marzo anterior, a bordo do barco francés La Coubre, e este voou no peirao de La Habana con 700 toneladas de armas e municións nas adegas por mor dunha explosión provocada. O atentado produciu 75 mortos e 200 feridos entre os obreiros do porto, pero non foi reivindicado por ninguén. O Goberno cubano culpou á CIA.
PATRIA OU MORTE, A BROCHA GORDA
Foi no enterro ás vítimas cando Fidel Castro proclamou a consigna que había de converterse na divisa máxima da nova Cuba: Patria ou Morte. Vina escrita por primeira vez nas rúas de Santiago, víraa pintada de empresas de aviación e pastas dentífricas norteamericanas, na estrada poeirenta do aeroporto de Camagüey, e volvina atopar repetida en cartonciños improvisados nas vitrinas das tendas para turistas do aeroporto da Habana, nas antesalas e os mostradores, e pintadas con albaialde nos espellos das barbarías e con carmín de beizos nos cristais dos taxis.
Conseguiuse tal grao de saturación social, que non había nin un lugar nin un instante en que non estivese escrita aquela consigna de rabia, desde as pailas dos trapiches até a cuña dos documentos oficiais; prensa, radio e televisión repetírona sen piedade durante días enteiros e meses interminabeis, até incorporarse á propia esencia da vida cubana.
Na Habana, a festa estaba no seu apoxeo. Había mulleres espléndidas que cantaban nos balcóns, paxaros luminosos no mar, música por todas partes, pero no fondo do xúbilo sentía o conflito creador dun modo de vivir xa condenado para sempre, que pugnaba por prevalecer contra outro modo de vivir distinto, aínda inxenuo, pero inspirado e esmagador.
A cidade seguía sendo un santuario de pracer, con máquinas de lotaría até nas farmacias e automóbiles de aluminio demasiado grandes para as esquinas coloniais, pero o aspecto e a conduta da xente estaban a dar un cambio radical. Todos os sedimentos do subsolo social saíran á boia, e unha erupción de lava humana, densa e fumarenta, se espallaba sen control polos carreiros da cidade liberada, e contaminaba dunha vertixe multitudinaria até as físgoas derradeiras.
O máis notabel era a naturalidade coa que os pobres sentaron nas cadeiras dos ricos nos lugares públicos. Invadiran os vestíbulos dos hoteis de luxo, comían cos dedos nas terrazas das cafetarías do Vedado, e cociñábanse ao sol nas piscinas de augas de cores luminosas dos antigos clubes exclusivos de Siboney. O porteiro louro do hotel Habana Hilton, que empezaba a chamarse Habana Libre, fora substituído por milicianos serviciais que se pasaban o día convencendo aos campesiños de que podían entrar sen temor, ensinándolles que había unha porta de ingreso e outra de saída, e que non se corría ningún risco de tise, aínda que se entrase suando no vestíbulo refrixerado.
Un chévere lexítimo do Luyanó, retinto e lanzal, camisa de bolboretas pintadas e zapatos de charol con tacón cubano, asomara ao revés pola porta vidrada de rodicio do hotel Riviera, xusto cando a esposa suculenta e emperiquitada dun diplomático europeo facía por meter o pé no batente. Nun refacho de pánico instantáneo, o marido que a seguía tratou de forzar a porta nun sentido mentres os milicianos alarmados facían por que virase no sentido contrario desde o exterior. A branca e o negro quedaron atrapados por unha fracción de segundo na trampa de cristal, comprimidos no espazo previsto para unha soa persoa, ata que a porta volveu virar, e a muller correu confundida e escarlata de vergoña, sen agardar sequera ao marido, e debruzouse na limusina que a esperaba coa porta aberta e que arrincou a fume de carozo. O negro, sen saber moi ben o que pasara, tremía apampanado.
–Coño! -salaiaba- Cheiraba a flores!
Eran tropezos frecuentes. E comprensibles, porque o poder de compra da poboación urbana e rural aumentara dun modo considerabel nun ano. As tarifas da electricidade, do teléfono, do transporte e dos servizos públicos en xeral reducíronse a niveis humanitarios. Os prezos dos hoteis e dos restaurantes, así como os dos transportes, sufriran reducións drásticas, e organizábanse excursións especiais do campo á cidade e da cidade ao campo que en moitos casos eran gratuítos.
Por outra banda, o desemprego estaba a reducirse a grandes pasos, os soldos subían e a Reforma Urbana tiña aliviado a angustia mensual dos alugamentos, e a educación e equipamento escolare non custaba nada. As vinte leguas de fariña de marfil das praias de Varadero, que antes tiña un só dono e cuxo goce estaba reservado aos ricos demasiado ricos, foron abertas sen condicións para todo o mundo, inclusive para os mesmos ricos. Os cubanos, como a xente do Caribe en xeral, creran desde sempre que o diñeiro só servía para gastalo, e por primeira vez na historia do seu país estaban a comprobalo na práctica.
Artigo traducido para Terra Sen Amos por Rosalía Eiras
