Alejandro Pedregal – El Salto
No 2009, ponderando todas as loitas nas que se vira implicado contra incineradoras, vertedoiros, fábricas, química pesada e deforestación, o profesor de psicoloxía ambiental, Don Fitz, que ensinou en varias universidades dos EUA, especialmente na área de Saint Louis, Missouri, onde reside, coidaba que para deter a destrución capitalista e crear un mundo mellor compriría reducir a extracción de recursos e a produción de manufacturas. Porén, entendía que o sector económico da medicina demandaba unha gran expansión nunha sociedade post-capitalista. Un par de anos antes, a súa filla Rebecca fora estudar á Escola Latinoamericana de Medicina (ELAM) en Cuba, e cando foi visitala a illa, investigou a conciencia a atención médica cubana. O resultado deste traballo aparece agora no libro Cuban Health Care: The Ongoing Revolution (A atención médica cubana: unha revolución en marcha) Na primeira parte da entrevista para o medio cubano El Salto, Fitz explica o contido desta revolución médica.
–Que lle interesou en particular da atención médica cubana?
-Cuba gasta moito menos en atención médica por persoa ca os EUA e ten resultados superiores en esperanza de vida e mortalidade infantil. Gasta menos, malia que esa cantidade represente unha parte importante do seu gasto público. Iso fixo cachizas a miña idea de que o medicamento sería a área económica que requiriría expansión nunha sociedade post-capitalista.
A cada está máis claro que debemos tratar os recursos coma un ben a conservar e procurarmos formas para reducir a produción. Pero producir non para multiplicar beneficios senón por utilidade, non é posíbel baixo o capitalismo. Se a pequena economía de Cuba pode mellorar a saúde de millóns de persoas no mundo, imaxine o que podería lograrse se a enorme capacidade produtiva de Estados Unidos pasase de crear lixo inútil e destrutivo a producir o que a xente en todo o mundo realmente necesita. Había moitas historias da medicina cubana que debían contarse.
–Cal é a razón da eficiencia cubana a hora de combater a pandemia da COVID-19?
-Houbo debates ao máis alto nivel do Ministerio de Saúde Pública de Cuba que serviron para elaborar a política nacional con respecto da COVID-19. Concluíuse que era necesario realizar probas masivas para determinar quen fora infectado. As persoas infectadas terían que pasar unha corentena na que se lles aseguraba alimentación e necesidades. O rastrexo de contactos permitiu determinar quen máis podería estar exposto. O persoal médico necesitaría ir de porta en porta para verificar a saúde de cada cidadán, e os dos centros de saúde prestarían especial atención a todas aquelas persoas da veciñanza que puidesen ser de alto risco.
Para o 2 de marzo, Cuba tiña instituído o Plano para a Prevención e Control do novo coronavirus. En catro días, ampliou o plan para incluír toma de temperatura e illamento de viaxeiros entrantes infectados. Isto ocorreu antes do primeiro diagnóstico confirmado de COVID-19 de Cuba, 11 de marzo. A primeira morte por Covid-19 en Cuba foi en 22 de marzo, cando había 35 casos confirmados, case mil pacientes observados en hospitais e máis de 30.000 persoas en confinamento domiciliario. Ao día seguinte, Cuba prohibiu a entrada de estranxeiros non residentes, o que afectou profundamente aos ingresos por turismo do país.
Ese foi o día en que a Defensa Civil de Cuba púxose en alerta para responder rapidamente á COVID-19 e o Consello de Defensa da Habana decidiu que había un problema grave no distrito do Vedado da cidade, famoso por ser a residencia de elección de visitantes estranxeiros non turísticos, que tiñan máis probabilidades de estar expostos ao virus. Para o 3 de abril, o distrito estaba pechado. Como observa Merriam Ansara, calquera persoa coa necesidade de entrar ou saír debía probar que fora examinada e estaba libre de COVID-19. Defensa Civil aseguro o subministro nas tendas e o recoñecemento de todas as persoas vulnerabeis.
Os funcionarios de saúde cubanos querían que o virus permanecese na etapa de propagación local, que é cando se pode rastrexar o paso dunha persoa a outra. Tentaron evitar a etapa de propagación comunitaria, cando o rastrexo xa non é posíbel por moverse fóra de control. Mentres os profesionais da saúde dos EUA arelaban equipos de protección persoal e as probas eran tan escasas que as persoas tiñan que compralas, Cuba tiña recados rápidos de probas para rastrexar contactos de persoas que contraeran o virus.
Fins de marzo e principios de abril, os hospitais cubanos tamén cambiaron os patróns de traballo para minimizar o contaxio. Os médicos da Habana estiveron no Hospital Salvador Allende durante quince días e pasaron a noite nunha área designada para o persoal médico. Logo mudáronse a unha área separada dos pacientes onde viviron durante outro quince días e realizóuselles unha proba antes de regresar a casa. Quedaron en casa sen saír durante outros quince días e fixéronse probas antes de renovar a práctica. Este período de illamento de 45 días impediu que o persoal médico transmitise enfermidades á comunidade a través das súas viaxes diarias desde o traballo a casa.
–Os estudantes de medicina participaron dende os consultorios.
O sistema médico esténdese desde o consultorio a todas as familias en Cuba. Os estudantes de medicina de terceiro, cuarto e quinto ano son asignados por médicos de consultorios para ir a fogares específicos cada día. As súas tarefas inclúen obter datos de enquisas a residentes ou facer visitas adicionais a anciáns, menores e persoas con problemas respiratorios. Estas visitas recompilan datos de medicamentos preventivo que logo son tomados en conta por aqueles nos postos máis altos na toma de decisións. Cando os estudantes traen os seus datos, os médicos marcan en vermello onde os lugares de risco que precisan de coidado adicional. Os médicos de veciñanza reúnense regularmente nas clínicas para falar sobre o que está a facer cada médico, que está a descubrir, que novos procedementos está a adoptar o Ministerio de Saúde Pública de Cuba e de que xeito o traballo intenso afecta ao persoal médico. Desta maneira, todos os cidadáns cubanos e todos os traballadores da saúde, desde os médicos de veciñanza até os institutos de investigación máis prestixiosos, xogan un papel en determinar a política de saúde.
-Os gobernos que recusaran aos médicos cubanos agravaron seus problemas de saúde, nomeadamente para os máis pobres.
-As institucións financeiras internacionais e dos EUA evitan, por unha banda, que poidan crearse sistemas nacionais de atención médica e, pola outra, procuran destruír os que xa existen. Déixeme comparar dous países cun plano nacional (Cuba e Venezuela) con dous nos que se eliminou a atención médica nacional (Brasil e Ecuador). Venezuela aplicou aspectos fundamentais do modelo de saúde cubano a nivel nacional, o que lle serviu para combater con eficiencia a COVID-19. Un exemplo: En 2018, os residentes da Comuna Socialista Altos de Lídice, organizaron sete consellos comunais, incluído un para saúde comunitaria. Un veciño cedeu espazo na súa casa para a iniciativa do sistema comunitario de saúde poder coordinar a recolección de datos para identificar veciños en risco e visitalos nas súas casas para explicar como evitar a infección da COVID-19. Ao chegaren os primeiros médicos cubanos, en 2003, a enfermeira axudou a aplicar o programa Barrio Dentro. Ela lembra que os veciños nunca viran un médico pero cando chegaron os cubanos lles “abrimos as nosas portas, viviron connosco, comeron connosco e traballaron entre nós”.
Como resultado da construción dun sistema de tipo cubano, o 11 de abril de 2020 o goberno venezolano tiña realizado 181.335 probas PCR a tempo para ter a taxa de infección máis baixa en América Latina. Venezuela tiña só seis infeccións por millón, mentres Brasil, que botara aos médicos cubanos, tiña 104 por millón.
Doutra banda, mentres Rafael Correa foi presidente de Ecuador, máis de mil médicos cubanos formaron a columna vertebral do seu sistema de saúde. Elixido Lenin Moreno en 2017 expulsaron axiña os médicos cubanos e deixaron a medicina pública no caos. Moreno seguiu as recomendacións do Fondo Monetario Internacional para recortar o orzamento de saúde nun 36%, deixándoo sen profesionais, sen equipo de protección persoal e, sobre todo, sen un sistema coherente. Cando Venezuela e Cuba tiñan un total de 27 mortes por COVID-19, a cidade máis grande de Ecuador, Guayaquil, tiña 7.600.
A solidariedade cubana foi tratada por certos medios como propaganda.
Como psicólogo utilizo o termo proxección de neglixencia para definir os ataques contra o humanitarismo cubano. O termo proxección describe ás persoas que atribúen os seus propios pensamentos ou impulsos inaceptábeis a outros. A proxección política referírese a un país que atribúe a súa propia acción censurabel a outro goberno. A proxección de neglixencia médica contra Cuba preséntase baixo dúas formas. Por unha banda, as asociacións médicas en varios países latinoamericanos teñen mostrado unha intensa hostilidade cara aos médicos cubanos, acusándoos de quitar traballos aos propios médicos do país, de acudiren só para difundir propaganda política, de non estar cualificados e de non proporcionar atención de seguimento.
O feito de o persoal médico cubano ir a zonas pobres e rurais, desertadas polos médicos dos países de acollida, desmonta a afirmación de que estean a quitar empregos aos médicos en Brasil ou Venezuela. O goberno de Chávez comezou o primeiro programa Barrio Adentro no 2003 para proporcionar medicina comunitaria aos distritos venezolanos pobres e de clase traballadora. Fíxose un chamado aos médicos venezolanos para participaren: só cincuenta presentáronse voluntarios. Despois desta resposta patética, Cuba trouxo máis de 9.000 a fins dese ano. Contra a Misión Barrio Adentro, a Federación Médica Venezolana (FMV) esixiu a expulsión dos médicos cubanos, baixo a acusación de difundir propaganda esquerdista. Lonxe diso, os médicos cubanos foron adestrados para non participar na política de ningún país onde estean a prestar servizos. Isto é fundamental para os acordos médicos con países que, a diferenza de Venezuela, teñen gobernos de dereitas.
–Algunhas asociacións médicas latinoamericanas acusaron aos médicos cubanos de teren cualificacións baixas.
-Esqueceron o orixinal enfoque cubano na saúde comunitaria en áreas rurais e en dificultades, a medicina familiar e a xestión de catástrofes. Os médicos cubanos teñen como obxectivo diagnosticar máis do 80% dos problemas médicos mediante exames e historiais detallados. Dado que o sistema cubano funciona moito mellor na mellora dos principais indicadores de saúde, sería útil preguntar a esas asociacións que resultados obterían os seus graduados noutras escolas médicas latinoamericanas se houbesen de realizaren seus exames en Cuba.
A maiores, os médicos cubanos teñen máis poder de permanencia en comunidades con dificultades que os que fan esas acusacións, xa que cando os médicos cubanos rotan e van a casa, outros da illa substitúenos.
Outra forma importante de proxección de neglixencia foi a de ignorar ou minimizar a importancia dos equipos de resposta de emerxencia de Cuba para inundacións, terremotos, furacáns, maremotos, volcáns, andazos e catástrofes, como a traxedia de Chernobyl. O internacionalismo médico foi un compoñente central da Revolución desde 1959. Unha promesa revolucionaria foi levar a atención médica ás zonas pobres, negras e rurais, e a partir de aí, era sinxelo pensar en levala a outros países con necesidades, como se fixo en Chile en 1960 e Alxeria en 1963.
O internacionalismo médico de Cuba expresouse de catro maneiras. Primeiro, enviando persoal médico ao estranxeiro. Durante o últimas seis décadas, máis de 400.000 profesionais médicos cubanos traballaron en 164 países e melloraron a vida de centos de millóns de persoas. O que Cuba fixo en Italia foi unha continuación deste patrón. En 26 de marzo, Cuba enviou a 52 médicos e enfermeiros a Crema, en Lombardía, cando as súas emerxencias estaban no límite. Os cubanos estableceron un hospital de campaña con tres camas de unidades de coidados intensivos e outras 32 camas con osíxeno. Unha nación caribeña máis pequena e pobre foi unha das poucas que axudou a unha gran potencia europea.
Segundo, Cuba trouxo xente á illa, tanto estudantes como pacientes. Cando os médicos cubanos estaban na República do Congo en 1966, viron que a mocidade estudaba baixo os farois na noite, e organizáronse para que fosen á Habana. Trouxeron aínda máis estudantes africanos durante as guerras angolanas de 1975 a 1988 e, a seguir, a un gran número de latinoamericanos a estudar medicina despois dos furacáns Mitch e Georges. Establecer a ELAM foi a culminación disto. Cuba tamén ten un historial de traer pacientes estranxeiros para recibir tratamento. Despois da crise nuclear de 1986 en Chernobyl, 25.000 pacientes, na súa maioría nenos, chegaron á illa para recibir tratamento, e algúns quedaron durante meses ou anos. A acción de Cuba co MS Braemar foi parte desta tradición. O 18 de marzo, Cuba foi o único país que permitiu atracar aos máis de mil tripulantes e pasaxeiros. Ofreceuse tratamento nos hospitais cubanos a quen sentiron demasiado enfermos para voar. Antes de partir, os membros da tripulación exhibiron unha pancarta que dicía “Ámote, Cuba!”
En terceiro lugar, Cuba busca ofrecer medicamentos a baixo custo ás nacións pobres en lugar de inflar os prezos aos enfermos como é costume nas empresas farmacéuticas privadas. Cuba tentou traballar de xeito cooperativo cara ao desenvolvemento de medicamentos con países como China, Venezuela e Brasil. A colaboración con Brasil dera resultado en vacinas contra a meninxite a un custo de 95 céntimos, en lugar de 15 a 20 dólares por dose. Cuba busca axudar aos países a adaptar os sistemas médicos para servir mellor aos pobres e ensínalles a producir medicamentos eles mesmos para que non teñan que depender de medicamentos dos países ricos.
Cuarto, a axuda a Cuba é xenuína máis que propagandística. E isto lévanos outravolta á proxección de neglixencia que ocorre cando os responsabeis dos malos tratos aos pobres do mundo buscan culpar a outros que tratan de axudar activamente. Haití non se mostrou remiso a aceptar a axuda de Cuba, despois do devastador terremoto de 2010. Cuba foi o provedor clave de axuda porque tivera moito persoal médico alí desde 1998. Ao longo dos anos, 6.000 profesionais médicos cubanos trataran a máis de tres millóns de haitianos. Un mes despois do terremoto de 2010, moitos equipos de emerxencia estranxeiros xa se tiñan ido, pero quedaron 600 cubanos e 380 haitianos adestrados en escolas cubanas. En outubro de 2010, Haití foi golpeado polo primeiro brote de cólera que tivera en máis de cen anos. Se Cuba non tivese o costume de quedar nun país despois da axitación inicial de socorro en casos de desastre e se non lle ensinara a estes haitianos medicina preventiva, a cifra de mortes por cólera sería moito peor. Os 22.000 estadounidenses en Haití eran case por completo militares, e os médicos estadounidenses non só chegaron a Haití máis tarde e partiron antes que os cubanos, senón que non quedaron onde as vítimas haitianas amontoábanse, senón en hoteis de luxo. Os médicos cubanos vivían nas comunidades ás que trataban.
John Kirk utiliza o termo turismo de desastre para descreber a forma en que moitos países ricos responden ás crises médicas nos países pobres. Van ás zonas de desastre “para ter unha “experiencia” en lugar de brindar asistencia significativa aos afectados” e interponse no traballo de rescate serio. O enfoque dos médicos cubanos está en marcado contraste co “turismo de desastre”. Os cubanos teñen unha ampla capacitación de resposta. Baséanse nas experiencias por miles de persoal médico que xa traballaran en países pobres. Os equipos de resposta ou o persoal de substitución permanecen en países afectados durante meses ou anos, axudando a desenvolver programas de medicina comunitaria e saúde preventiva.
Cuba ten mellor atención médica cun consumo de enerxía infinitamente menor
Don Fitz ensinou psicoloxía ambiental en varias universidades dos EUA, nomeadamente na área de Saint Louis, Missouri, onde reside; foi candidato a Gobernador polo Partido Verde dos EUA en 2016. Ten publicado traballos sobre psicoloxía social e colabora en Monthly Review, ZNet, CounterPunch, Common Dreams, Global Research, Climate & Capitalism entre outros.
Fitz define os seus traballos sobre Cuba coma un apartado de importancia dun tema máis amplo centrado no risco de expandir a produción enerxética. O autor advirte que a chamada enerxía verde substitúe os combustíbeis de orixe fósil mais envelena e destrue o medio ambiente e deixa as relacións capitalistas intactas. Cuba proba que é posíbel dispor dunha mellor atención médica cun consumo de enerxía infinitamente menor.
Tradución a Galego de Ramón Fernández Leal.
